De vlinder, de orkaan en de leider

Chris Juta
In 1963 ontdekte de meteoroloog en wiskundige Edward Lorentz dat computermodellen van het weer zeer gevoelig zijn voor de waarden van de uitgangssituatie, die bij het begin van de berekening worden ingevoerd. Deze gevoeligheid was zo groot dat Lorenz de voorspelbaarheid van het weer op langere termijn in twijfel trok, getuige de titel van zijn publicatie ‘Kan het fladderen van de vleugels van een vlinder in Brazilië een orkaan doen losbarsten in Texas?’ Toen men er eenmaal naar leerde kijken, vonden natuurkundigen veel voorbeelden van systemen die even onvoorspelbaar zijn als het weer. Om de gevoeligheid voor beginsituaties te illustreren, wordt wel gesproken van het ‘vlindereffect’. Systemen die eigenschappen van het vlindereffect hebben en zich chaotisch en ‘emergent’ gedragen, zijn naast de atmosfeer ook bijvoorbeeld de beurshandel en ook de ontwikkeling van gedrag en cultuur in een organisatie. De vorm van de vlinder zelf ontstaat uit een wiskundige configuratie die ervoor zorgt dat een zich chaotisch ontwikkelend systeem rondom twee dynamische evenwichten (attractoren) beweegt. Er zijn veel complexere vormen mogelijk dan zo’n vlinderpatroon.

Laten we de essentie beetpakken: om de toekomstige staat van een systeem te kennen, moet je letterlijk alle beginvoorwaarden tot in het oneindige nauwkeurig weten. Dus als een meteoroloog een precieze weersvoorspelling wil maken, moet hij/zij alle gegevens van elke millimeter van de atmosfeer eerst weten. Onmogelijk dus. Als je wilt weten hoe gedrag en cultuur zich ontwikkelen heb je hetzelfde probleem. Als je een afdeling inricht, heeft een hele kleine wijziging in de opzet van die afdeling grote gevolgen voor hoe dat systeem zich ontwikkelt. De mindset van één enkele deelnemer op een moment in de samenwerking en besluitvorming, kan het geheel een totaal andere wending geven.
Herhaling maakt het verschijnsel
Iteratie is een kernbegrip in chaos-theorie: de herhaling van een bewerking. Wiskundigen laten zien hoe de meest schitterende ‘fractals’ kunnen ontstaan uit het wiskundig herhalen van een vaste operatie. Een fractal is een meetkundige figuur die zelfgelijkend is, dat wil zeggen opgebouwd is uit delen die min of meer gelijkvormig zijn met de figuur zelf. Fractals hebben een oneindige hoeveelheid details, en bij sommige fractals komen motieven voor die zich op steeds kleinere schaal herhalen. Steeds wanneer een chaotisch proces van herhaling een vorm geschapen heeft (bijvoorbeeld een zeekust, de atmosfeer, een geologische plooiing in de aardkorst) vinden we fractals (kustlijnen, wolkenformaties, geologische formaties).
Iteratie of herhaling is ook wat er in het leven gebeurt en in de constante cyclus van ‘in ons hoofd’ naar ‘uit ons hoofd’ en weer ‘in ons hoofd’. Ook voor dit levensproces geldt: het begin bepaalt het einde. Een kleine wijziging in beginvoorwaarden kan enorme consequenties hebben. Dat is wat we overal zien: hoe zich radicale en extreme vormen kunnen ontwikkelen met verschrikkelijke consequenties (dat zijn de orkanen), als de herhaling zich blijft voortzetten en de effecten zich blijven opstapelen. Effecten die direct ook weer input zijn voor dit chaotische proces.
Fouten hebben grote consequenties
De indringende vertaling die het vlindereffect krijgt in de realiteit van vandaag is dat ‘fouten’ in staten en organisaties hele grote consequenties kunnen hebben, veel groter dan je had kunnen bedenken. Als bepaalde ‘bewerkingen’ in de organisatie zich herhalen, kunnen vormen of fractals ontstaan die we verbeeldend schimmels noemen: bepaalde intenties en daaraan gekoppeld handelen die je niet zou willen zien in een organisatie. Een schimmel is iets dat je ziet: het is een reëel verschijnsel dat je zichtbaar kunt maken door hard controls in te stellen en overschrijdingen van die hard controls zichtbaar te maken.
Dan ‘zie’ je ongewenst gedrag dat het gevolg is van de manier waarop mensen in bepaalde contexten binnen de organisatie, in de herhaling van wat ze doen, komen tot een vorm voor wat ze doen. Een vorm waarvan je achteraf en met de wet of de regel in je hand, kunt vaststellen dat die vorm al dan niet deugt. De werkelijkheid die we niet zien toch in beeld: als data.
Het meest indrukwekkende aan de schimmelvorming in organisaties is het spiegelvlak van gedrag en cultuur, dus van de intentionele wereld, die ongezien meekomt met deze via hard controls zichtbaar gemaakte schimmel. Op het moment dat je dat ongeziene karakter opheft, wordt het spannend. Dan ga je inzien dat deze intentionele wereld de bron is van alles. Een bron van grote rijkdom als je die bron kan ontsluiten. De grap van het hele verhaal: dat kan nu. Het kan met nieuw meten en het kan met internet. Met nieuw meten worden ‘smartdata’ gecreëerd. In de berg smartdata bepaal je met filters eerst de context en vervolgens kun je het intentionele profiel van die context op vele manieren in beeld brengen.
Ongewenst gedrag is een verschijnsel dat op deze data gedreven manier als volgt betekenis krijgt:
* de objectief registreerbare en te categoriseren handelingen waar een norm (goed/slecht) mee verbonden is. We noemen dat X-as.
* als intentie die in intensiteit meer of minder afwijkt ten opzichte van gemiddelden. We noemen dit Y-as.
Nu heb je een YX-frame voor ongewenst gedrag en kun je soorten en maten van ongewenst gedrag definiëren. Hoe dieper ervaringen zijn opgeslagen in dit intentionele systeem, hoe gevoeliger het systeem is voor bepaalde fractalvorming of schimmelvorming, dus voor de vorming van contexten met een specifieke gedrag en cultuur. Ofwel: hoe meer ervaringen zich hebben kunnen stapelen om zo tot standpunten en vooringenomenheden te leiden, hoe waarschijnlijker het wordt dat bewustzijns-bewerkingen in dat systeem zich gaan herhalen en zo leiden tot patronen van houding, gedrag en denken die je achteraf als ongewenst kwalificeert.
Meet de hard-zacht-koppeling: data gedreven werken is de oplossing
Wat we dus zeggen: door data-onderzoek op grote(re) schaal kom je achter die hard-zacht-koppeling. Je weet door markt- en organisatieonderzoek welke patronen van houding, gedrag en denken statistisch en met grote voorspelbaarheid gecorreleerd zijn aan wat voor gebeurtenissen of uitkomsten. Net zoals statistiek kan zeggen dat als je rookt, er een grotere kans is dat je eerder sterft, zo is er nu ook statistiek die zegt dat bij bepaalde intentionaliteiten eerder bepaalde fouten zullen ontstaan.
Als je meet, kun je vervolgens normeren en kun je benchmarks opstellen. Het leven wordt er stukken eenvoudiger mee. Iets dat tot nu toe altijd ongezien meedeed en iedereen voor grote onzekerheden plaatste, is nu eenvoudig hanteerbare statistiek. Met daarbij de beperking: meten genereert statistiek en geen causaliteit. Laat staan dat uit meten komt wat je moet doen. Je weet wel wat de gevolgen zijn als je blijft doorgaan met denken en doen zoals je dacht en deed.
Leiderschap cruciaal
Het is de hierboven beschreven intentionele wereld die als het ware braak komt te liggen op internet. Ervaringen, voor- en afkeuren, drijfveren en redeneringen en vervolgens een waslijst aan transactie-kenmerken, slaan neer in data die weer worden bewerkt tot content en beeld. Internet is het platform dat al die ingeplugde deelnemers wereldwijd met elkaar verbindt. Met internet en haar data is een nieuwe virtuele wereld en een nieuw magisch brein ontstaan dat het onmogelijke doet: individueel subjectief bewustzijn en collectieve objectieve realiteit met elkaar verbinden.
Deze virtuele wereld is een geweldige schaalvergroter en versneller van de beeldvorming. Daarmee van vertrouwen, reputatie, loyaliteit aan een merk. Wat zich voor patronen ontwikkelen in de wereldwijde herhaling is statistiek en wiskunde. Je hebt er weinig over te zeggen en je hebt er tegelijk alles over te zeggen.  Weinig in de zin dat het wiskunde en statistiek is, dat het om correlaties gaat en niet om causaliteit of betekenis. Alles in de zin dat het leiderschap en in het bijzonder ‘thought leadership’ of moreel leiderschap is, die deze virtuele realiteit in je voordeel laat werken. Ontwikkel je als organisatie dat leiderschap niet, dan ben je en blijf je als onderneming prooi van orkanen in de beeldvorming die je steeds weer zullen verrassen en zomaar van de wereld kunnen wegvagen.
De auteur, Chris Juta, is oprichter en Managing Partner van YX Company.