Pieter Lakeman krijgt gelijk in de zaak tegen ex-CEO van ING, Ralph Hamers

Op 18 februari 2016 is de Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (FIOD) onder leiding van het Functioneel Parket en het Landelijk Parket van het Openbaar Ministerie gestart met een strafrechtelijk onderzoek naar ING Bank NV (hierna ook: ING), onder de naam Houston. Naar aanleiding van dit onderzoek heeft het Openbaar Ministerie geoordeeld dat ING zich in de periode van 1 januari 2010 tot en met 21 december 2016 in Nederland schuldig heeft gemaakt aan overtreding van een aantal bepalingen van de Wet ter voorkoming van witwassen en financiering van terrorisme (hierna: Wwft), meermalen gepleegd, terwijl hiervan een gewoonte is gemaakt, en aan schuldwitwassen.

Door het Openbaar Ministerie is aan ING een transactie van € 775.000.000,= aangeboden, bestaande uit een boete van

€ 675.000.000,= en uit ontneming van € 100.000.000,= aan wederrechtelijk verkregen voordeel. ING heeft het aanbod geaccepteerd en dit heeft geleid tot de Transactieovereenkomst Houston d.d. 3 september 2018.

Het klaagschrift is op 14 september 2018 door het hof ontvangen. Het beklag richt zich tegen de beslissing van het Openbaar Ministerie om [beklaagde], (voormalig) voorzitter van raad van bestuur van ING, beklaagde, niet te vervolgen ter zake van feitelijke leidinggeven aan strafbare feiten als gebleken in het strafrechtelijk onderzoek Houston.

De meervoudige beklagkamer heeft op 22 mei 2019 het klaagschrift in raadkamer behandeld. Klager [klager] is mede als vertegenwoordiger van klaagster SOBI verschenen. Klagers zijn in raadkamer bijgestaan door hun gemachtigde mr. G. Meijers. Op deze zitting is de ontvankelijkheid van klager en klaagster behandeld. De gemachtigde alsmede klager [klager] hebben het beklag met betrekking tot de ontvankelijkheid toegelicht.

Beklaagde [beklaagde] is niet opgeroepen voor deze zitting.

Bij tussenbeschikking van 30 september 2020 heeft het hof klager [klager] niet-ontvankelijk verklaard in het beklag. Klaagster SOBI is ontvankelijk verklaard. Het hof heeft toen de behandeling van het beklag aangehouden tot 18 december 2019 en de advocaat-generaal verzocht het hof te informeren over de stukken van het onderliggende dossier en het hof tenminste een omschrijving te geven van wat het onderzoek Houston behelst. Voorts heeft het hof de advocaat-generaal verzocht de onderliggende stukken, in ieder geval de stukken waarnaar in het Feitenrelaas Houston wordt verwezen en waarop het Openbaar Ministerie de beoordeling heeft gebaseerd, aan het hof ter beschikking te stellen. Het hof heeft daarbij aangegeven dat de voorzitter van het hof, met inachtneming van artikel 12f Sv, na kennisneming van het dossier zal bepalen welke stukken aan klaagster en haar gemachtigde (al dan niet geanonimiseerd) ter beschikking worden gesteld of ter inzage worden aangeboden.

Op 11 november 2019 heeft het hof de – in de visie van het Openbaar Ministerie meest relevante – stukken van de advocaat-generaal ontvangen. Deze staan beschreven in de brief van de advocaat-generaal aan het hof van 11 november 2019.

In de eerste plaats is een index verstrekt, die een overzicht geeft van de inhoud van het gehele dossier, in het bijzonder:

– de verrichte ambtshandelingen van zowel de ambtshandelingen in het corruptieonderzoek, alsook van die in het (voor de onderhavige zaak relevante) niet-melders-onderzoek, waarin vermoedens van niet of te laat melden van ongebruikelijke transacties, het onvoldoende monitoren van cliënten en het faciliteren van witwassen zijn uitgewerkt;

– de bijzondere opsporingsmiddelen die in de loop van het onderzoek zijn ingezet;

– de getuigenverhoren van zowel de gehoorde getuigen in het corruptieonderzoek, alsook in het (voor de onderhavige zaak relevante) niet-melders-onderzoek;

– de taps en de tapverbalen;

– relevante documenten.

Als tweede bijlage werd een overzichtsproces-verbaal gevoegd. Dit proces-verbaal is gebaseerd op de in het kader van dit onderzoek geschreven processen-verbaal van ambtshandeling. Het geeft een:

– overzicht van de verdachte ING en verdenkingen die tegen deze verdachte bestaan;

– beschrijving van de opbouw van het dossier;

– overzicht van de formele opsporingshandelingen die in het kader van dit onderzoek zijn verricht.

Het Feitenrelaas en de Beoordeling van het Openbaar Ministerie zijn gebaseerd op het zogenoemde niet-melders-onderzoek.

Bij brief van 3 december 2019 (met bijgevoegd voormelde brief van de advocaat-generaal) heeft het hof klaagster geïnformeerd over de voortgang van de beklagzaak.

Het hof heeft bepaald dat klaagster kennis moet kunnen nemen van de stukken die het hof van de advocaat-generaal had ontvangen en die door de advocaat-generaal nader zijn beschreven. Het hof heeft de advocaat-generaal verzocht de privacygevoelige informatie uit de stukken te verwijderen en waar nodig de stukken te anonimiseren.

Het hof heeft voorts geoordeeld dat alle onderliggende processtukken aan het hof ter beschikking dienden te worden gesteld en heeft de advocaat-generaal verzocht daarvoor zorg te dragen. Het hof heeft daarbij aangegeven dat na kennisneming van het hele dossier de voorzitter – met inachtneming van artikel 12f Sv – zal bepalen of klaagster ook kennis mag nemen van die aanvullende stukken. Dit betekende dat de voorgenomen zitting van 18 december 2019 geen doorgang kon vinden.

De advocaat-generaal heeft op 6 december 2019 aan het verzoek van het hof voldaan om het gehele dossier Houston aan te leveren.

Vervolgens is klaagster opgeroepen voor de zitting in raadkamer van 18 maart 2020, teneinde het beklag nader toe te lichten. Aan klaagster is inzage verleend in de – inmiddels geanonimiseerde – stukken die door de advocaat-generaal op 11 november 2019 aan het hof zijn verstrekt.

Het hof heeft kennisgenomen van de brief per e-mail van de advocaat-generaal d.d. 12 maart 2020, met bijgevoegd het ambtsbericht van de officieren van justitie bij het Functioneel Parket te Rotterdam d.d. 10 maart 2020. Daarin is antwoord gegeven op de vraag van het hof op welke stukken de transactieovereenkomst in het onderzoek Houston precies is gebaseerd. De advocaat-generaal heeft aangegeven dat het hof thans beschikt over méér stukken dan waarop de transactie is gebaseerd. Deze brief (met bijlage) is per e-mail op 18 maart 2020 doorgestuurd naar klaagster.

In verband met de coronamaatregelen kon de zitting van 18 maart 2020 eveneens geen doorgang vinden.

Bij brief van 14 april 2020 heeft het hof klaagster geïnformeerd over de voortgang van de beklagzaak. Het hof heeft de advocaat-generaal om een nader standpunt ten aanzien van de omvang van het inzagerecht gevraagd. Vervolgens is bepaald dat klaagster in de gelegenheid zal worden gesteld daarop te reageren en dat het hof ten slotte zal beslissen of, en zo ja in hoeverre nog verdere inzage in de stukken wordt verleend en op welke wijze dat zal geschieden. In de brief is vermeld dat klaagster op 17 juni 2020 in de gelegenheid wordt gesteld het klaagschrift nader toe te lichten dan wel om het klaagschrift voor die datum schriftelijk toe te lichten.

Bij brief van 24 april 2020 (aanvankelijk abusievelijk gedateerd 11 november 2019) heeft de advocaat-generaal een nader standpunt ingenomen over de omvang van de op de zaak betrekking hebbende stukken, alsmede van welke stukken klaagster in de visie van het Openbaar Ministerie kan kennisnemen en van welke niet.

De advocaat-generaal is van oordeel dat het hof door het Openbaar Ministerie volledig is geïnformeerd. De omvang van het procesdossier beperkt zich volgens de advocaat-generaal tot de stukken die door de officieren van justitie in hun aanvullende ambtsbericht van 10 maart 2020 zijn genoemd, zijnde de stukken waarop de transactie tussen ING en het Openbaar Ministerie is gebaseerd. De stukken die niet ten grondslag liggen aan de transactie (dat zijn de stukken die geen onderdeel uitmaken van het niet-meldersdeel) dienen volgens de advocaat-generaal buiten beschouwing van de onderhavige procedure te blijven. De advocaat-generaal heeft vervolgens een nader standpunt ingenomen met betrekking tot de inzage in de stukken, verdeeld in drie categorieën.

Op 29 april 2020 is klaagster door het hof in de gelegenheid gesteld om vóór 13 mei 2020 schriftelijk te reageren op het nadere standpunt van de advocaat-generaal.

Het hof heeft kennisgenomen van de (op 12 mei 2020 verbeterde) reactie op het standpunt van de advocaat-generaal van de gemachtigde van klaagster d.d. 8 mei 2020

Bij brief van 25 mei 2020 heeft het hof met inachtneming van het bepaalde in artikel 12f lid 2 Sv geoordeeld dat volstaan kan worden met het verlenen van (verdere) inzage aan klaagster en haar gemachtigde in de (geanonimiseerde) stukken van het dossier, zoals door de advocaat-generaal geadviseerd in haar nadere standpunt van 24 april 2020, te weten de door haar genoemde stukken in categorie 1 en 3.

De meervoudige beklagkamer heeft op 17 juni 2020 het klaagschrift in raadkamer (verder) behandeld. Klaagster en haar vertegenwoordiger zijn, hoewel behoorlijk opgeroepen, niet verschenen in verband met vakantie. Namens klaagster is op voorhand een pleitnotitie aan het hof toegestuurd.

Beklaagde [beklaagde] is niet opgeroepen voor deze zitting.

Bij tussenbeschikking van 7 juli 2020 heeft het hof het onderzoek in raadkamer heropend, teneinde beklaagde [beklaagde] op te roepen voor een nadere zitting.

Bij verzoek van 10 juli 2020 heeft mr. D.R. Doorenbos, advocaat te Amsterdam, namens beklaagde [beklaagde] de wrakingskamer van het hof verzocht de raadsheren van de beklagkamer (te weten mrs. Van der Spoel, Bot en Labohm) te wraken. Het verzoek heeft betrekking op de behandeling van het klaagschrift ter zitting in raadkamer van 17 juni 2020.

De raadsheren hebben aangegeven niet te berusten in de wraking.

Het hof heeft kennisgenomen van de beslissing van de wrakingskamer met zaaknummer 000909-20 van 19 augustus 2020, inhoudende dat het verzoek tot wraking is afgewezen.

Vervolgens hebben (de raadslieden van) beklaagde [beklaagde] inzage gekregen in de (geanonimiseerde) stukken van het dossier.

De meervoudige beklagkamer heeft op 9 september 2020 het klaagschrift in raadkamer (verder) behandeld. Klaagster is niet opgeroepen voor deze zitting in raadkamer.

Beklaagde [beklaagde] is toen, hoewel behoorlijk opgeroepen, niet verschenen. Als raadslieden van beklaagde zijn verschenen, mr. D.R. Doorenbos en mr. J. Winkels, advocaten te Amsterdam. Zij zijn in de gelegenheid gesteld opmerkingen te maken over het in het beklag gedane verzoek en de gronden waarop dat berust.

Het hof heeft vervolgens de behandeling van het beklag aangehouden tot de zitting in raadkamer van 7 oktober 2020, teneinde de advocaten-generaal in de gelegenheid te stellen het hof nader te adviseren en vervolgens (de vertegenwoordiger van) klaagster en (de raadslieden van) beklaagde in de gelegenheid te stellen daarop te reageren.

De meervoudige beklagkamer heeft op 7 oktober 2020 het klaagschrift in raadkamer verder behandeld.

Namens klaagster SOBI is de heer [klager] verschenen.

Beklaagde [beklaagde] is niet verschenen. Als raadslieden van beklaagde zijn verschenen mr. D.R. Doorenbos en mr. N.A. Nowotny.

Vanwege de gelijktijdige (maar niet gevoegde) behandeling in raadkamer van de beklagzaak van klager [] met volgnummer K18/220498 waren de raadslieden van deze klager mr. G.J van Oosten en mr. J.P. de Korte, alsmede de raadslieden van beklaagde ING mr. N.M.D. van der Aa, mr. H.J. Biemond, mr. T.M. Geesink en mr. F.C. Perrick als toehoorder in de zittingszaal aanwezig.

De advocaat-generaal mr. M.E. de Meijer heeft in raadkamer – geconcludeerd tot het alsnog niet-ontvankelijk verklaren van de klaagster dan wel tot afwijzing van het beklag.

Vervolgens hebben achtereenvolgens de vertegenwoordiger van klaagster (de heer [klager]) en de raadsman van beklaagde [beklaagde] (mr. Doorenbos) gereageerd op het advies van de advocaat-generaal.

Hierna heeft het hof de behandeling van het beklag ter zitting in raadkamer gesloten en medegedeeld dat de schriftelijke beschikking van het hof zal volgen.

Klaagster geeft in het klaagschrift aan dat zij zich niet kan verenigen met de beslissing van het Openbaar Ministerie om beklaagde [beklaagde] niet te vervolgen voor strafbare feiten gepleegd door ING Bank N.V.

Klaagster stelt dat vaststaat dat beklaagde in verband met de door de officier van justitie in het relaas (het Feitenrelaas en Beoordeling Openbaar Ministerie in het onderzoek Houston) weergegeven misdrijven is te beschouwen als feitelijke leidinggever aan de door de ING verrichte verboden gedragingen.

Klaagster stelt dat het Openbaar Ministerie “over het hoofd heeft gezien” dat beklaagde gedurende 2013 tot en met 2016 als bestuursvoorzitter van ING bevoegdheden bezat en redelijkerwijs gehouden was maatregelen te treffen ter beëindiging van de aan de ING toe te rekenen gedragingen.

Klaagster stelt dat zij als rekeninghouder bij ING een persoonlijk belang heeft bij de vervolging van beklaagde.

Voorts stelt zij dat door het niet vervolgen van beklaagde een gevaarlijke verstoring van het maatschappelijk leven, het publieke debat en het financiële stelsel dreigt. Klaagster acht het onjuist dat door het besluit van het Openbaar Ministerie om de vennootschap te beboeten maar de feitelijke leidinggevenden vrijuit te laten gaan, materieel gesproken uitsluitend onschuldige aandeelhouders getroffen worden.

Namens klaagster SOBI is onder meer het volgende bepleit. Klaagster is het niet eens met de stelling van het Openbaar Ministerie dat er geen individuele strafrechtelijke verwijten te maken zijn. Volgens klaagster blijkt uit de schriftelijke waarschuwingen die beklaagde sinds 2014 heeft ontvangen dat hij op de hoogte moet zijn geweest. Klaagster wijst erop dat het niet vervolgen van beklaagde een zeer ongunstige invloed heeft op de maatschappij als geheel en op de financiële wereld in het bijzonder. Hiermee wordt volgens klaagster het idee gevoed dat misdaad loont wanneer je aan de top staat.

Het hof heeft over de ontvankelijkheid van klagers reeds bij tussenbeschikking als volgt geoordeeld.

“Ingevolge artikel 12 Sv kan een rechtstreeks belanghebbende schriftelijk beklag doen als een strafbaar feit niet wordt vervolgd, de vervolging niet wordt voortgezet of de vervolging plaatsvindt door het uitvaardigen van een strafbeschikking. Volgens de wettekst en vaste rechtspraak wordt onder rechtstreeks belang verstaan een objectief bepaalbaar en specifiek eigen belang van klager. Een rechtstreeks belanghebbende kan ook zijn een rechtspersoon, die vanwege de doelstelling of feitelijke werkzaamheden een belang behartigt, dat door niet-vervolging in het bijzonder wordt getroffen. Het beschermde belang moet dan door overtreding van een concrete strafbepaling zijn geschaad. De feitelijke werkzaamheden moeten zich duidelijk tot het terrein van de door de strafbepaling beschermde belangen uitstrekken. Het behartigen van een maatschappelijk belang is volgens vaste rechtspraak onvoldoende specifiek om als rechtstreeks belang als bedoeld in de wet aan te merken.

Het hof heeft kennisgenomen van de standpunten met betrekking tot de ontvankelijkheid van en namens klagers en van de advocaat-generaal.

Het hof overweegt hierover als volgt.

Hoewel in de transactieovereenkomst slechts de rechtspersoon ING wordt genoemd, acht het hof aannemelijk dat in een strafrechtelijk onderzoek naar een rechtspersoon ook de bij die rechtspersoon betrokken personen in ogenschouw worden genomen. Behoudens beperkingen volgens de statuten is het bestuur van een vennootschap belast met de dagelijkse leiding en het beleid van de vennootschap. De feitelijke uitoefening van het bestuur binnen ING geschiedt door natuurlijke personen. Het hof leidt hieruit af dat het Openbaar Ministerie daarmee ook de beslissing heeft genomen om geen vervolging in te stellen tegen individuele natuurlijke personen in het onderzoek Houston en dat er derhalve impliciet sprake is van een situatie van niet-vervolgen ten aanzien van beklaagde.

Met betrekking tot klager [klager] is het hof van oordeel dat het individuele belang van klager als rekening- en aandeelhouder bij ING niet kan worden aangemerkt als een rechtstreeks belang, nu klager door de verweten gedragingen niet concreet is benadeeld. Klager is dan ook naar het oordeel van het hof door het achterwege blijven van een strafvervolging niet getroffen in een belang dat hem bepaaldelijk aangaat.

Met betrekking tot klaagster SOBI stelt het hof vast dat SOBI het toetsen aan de wet van jaarverslagen, jaarrekeningen en prospectussen van ondernemingen tot doel heeft, alsmede het houden van toezicht op het werken aan verbetering van de integriteit van ondernemingen. Het hof is van oordeel dat SOBI, gelet op haar feitelijke werkzaamheden op het gebied van financiële en economische vraagstukken en haar doelstellingen, zoals vermeld in de overgelegde statuten, kan worden aangemerkt als rechtstreeks belanghebbende in de zin van artikel 12 Sv, nu zij belangen behartigt die door de beslissing tot niet- vervolging rechtstreeks worden getroffen.

Het bovenstaande leidt tot de conclusie dat klager [klager] niet-ontvankelijk is in het beklag, maar dat klaagster SOBI wel in haar klacht kan worden ontvangen.”

Ter zitting in raadkamer van 9 september 2020 heeft de raadsman van beklaagde [beklaagde] bepleit dat met voortschrijdend inzicht de niet-ontvankelijkheid van klaagster SOBI alsnog dient te worden uitgesproken.

Hij heeft daartoe onder meer het volgende aangevoerd.

De raadsman stelt dat nu er geen vervolgingsbeslissing is genomen door het Openbaar Ministerie ten aanzien van de heer [beklaagde] er ook niet kan worden geklaagd. Een beslissing tot niet-vervolging kan naar zijn mening ook niet worden ingelezen. De statutaire of formele positie binnen een rechtspersoon is namelijk volgens de raadsman niet maatgevend voor de vraag of iemand kan worden aangemerkt als feitelijke leidinggever aan een verboden gedraging.

Vervolgens stelt de raadsman dat het klagen over de niet-vervolging van een individu ter zake van vermeende overtredingen op het vlak van de antiwitwaswetgeving, niet binnen de statutaire doelstelling van klaagster SOBI valt.

Voorts stelt de raadsman dat het beklag niet-ontvankelijk is bij gebreke van elke grondslag, omdat [beklaagde] zich niet bewust was van strafbare feiten (geen opzet). Hij voert voorts aan dat het ondenkbaar is dat DNB en ECB een bestuurder zouden tolereren die feitelijke leiding zou hebben gegeven aan strafbare feiten van zijn bank en dat DNB noch ECB in de transactie met het Openbaar Ministerie aanleiding hebben gezien aan te sturen op het vertrek van [beklaagde] als CEO van ING.

Ter zitting van 7 oktober 2020 heeft de advocaat-generaal – onder verwijzing naar het initiële standpunt van het Openbaar Ministerie, dat onder meer tijdens de eerste behandeling ter zitting naar voren is gebracht – geconcludeerd tot het (alsnog) niet-ontvankelijk verklaren van klaagster SOBI.

De advocaat-generaal heeft tevens aangevoerd dat zij de redenering van beklaagde [beklaagde] kan volgen dat de feiten die zijn onderzocht geen grond gaven voor verdenking en dat zijn statutaire positie daar evenmin grond voor geeft.

De gevolgtrekking daaruit van beklaagde dat er dus “niets is beslist omdat er niet hoefde te worden beslist” volgt zij niet. Het strafrechtelijk onderzoek heeft immers ook plaatsgevonden naar mogelijk strafrechtelijk handelen van de betrokken individuen. Ook in het Feitenrelaas Openbaar Ministerie wordt daarop ingegaan. De advocaat-generaal geeft aan dat een aangifte van klaagster tegen [beklaagde] niet nodig is, alvorens men een 12 Sv-klacht kan indienen. Het gaat om de vraag of er (expliciet) een situatie was van niet-vervolgen, en die was er volgens de advocaat-generaal.

Het hof heeft klaagster reeds bij tussenbeschikking van 30 september 2019 ontvankelijk verklaard in de klacht, gericht tegen beklaagde [beklaagde].

Na bestudering van de stukken en gehoord hetgeen op de nadere zittingen in raadkamer naar voren is gebracht, ziet het hof geen aanleiding tot een ander oordeel ten aanzien van de ontvankelijkheid van klaagster SOBI te komen, dan het oordeel zoals verwoord in genoemde tussenbeschikking en nogmaals in deze beschikking weergegeven onder 6.1.

De raadsman van beklaagde heeft ter zitting in raadkamer van 9 september 2020 bepleit dat een succesvolle vervolging van de heer [beklaagde], in het licht van de rechtspraak op artikel 51 Sr en de feiten die naar voren komen in het dossier Houston, onhaalbaar zou zijn.

Hij concludeert dat het dossier geen enkele indicatie bevat dat beklaagde zich ooit bewust is geweest van enig strafbaar feit, begaan door de rechtspersoon waarbij hij de positie van CEO bekleedde. Het ontbreken van die bewustheid is alleszins aannemelijk en verklaarbaar, gelet op het feit dat de gedragingen plaatsvonden bij een zelfstandig opererende business unit – ING Bank Nederland (ING NL), ook aangeduid als DBNL (Domestic Bank Nederland) – waarbinnen de tekortkomingen niet eens bij de eigen CEO bekend waren. Reeds daarom is er – naar zeggen van de raadsman – geen grond voor enige verdenking of onderzoek in de richting van beklaagde.

Voorts wijst de raadsman op de gelaagdheid en taakverdeling binnen de ING-organisatie, waardoor beklaagde nooit aanleiding heeft gehad persoonlijk te interveniëren. Binnen de ING is nooit de conclusie getrokken dat de tekortkomingen bij de uitvoering van het FEC-CDD beleid als zodanig, zouden impliceren dat er strafbare feiten plaatsvonden. De raadsman concludeert dat beklaagde in de onderzoeksperiode van Houston geen relevante signalen van strafbare feiten heeft ontvangen, terwijl de signalen over tekortkomingen die hem wel bereikten, adequaat werden opgepakt en – voor zover nodig – werden opgevolgd en afgehandeld.

Met betrekking tot de opportuniteit van een strafvervolging van beklaagde heeft de raadsman – kort samengevat – opgemerkt dat voor strafvervolging van de feitelijke leidinggever moet worden vastgesteld dat ING strafbaar heeft gehandeld, en dat vervolging extra reputatieschade voor ING zal betekenen.

Hij stelt dat alle argumenten die tegen het terugdraaien van de transactie met ING Bank NV pleiten onverkort van toepassing zijn op de vraag of het opportuun zou zijn een individu als feitelijke leidinggever te gaan vervolgen.

Klaagster heeft volgens beklaagde geen belang bij de vervolging van beklaagde.