Hoe het post-euro Europa eruit ziet: “Reset” en op naar Westerse Waardenunie en 4 Muntunies

Adjiedj Bakas
Als we een ding kunnen leren van de hele Cyprus-affaire van enkele jaren geleden en de huidige toestand rondom Griekenland, dan is het wel dat de soap rond de euro steeds groteskere vormen aanneemt. Het is daarom hoog tijd om naar de tekentafel te gaan en een blauwdruk te schetsen voor een Europa dat zijn inboorlingen inspireert en niet langer deprimeert.
Maar mensen die leven ten tijde van een omwenteling hebben meestal niet door dat die gaande is. Tunnelvisie, lemmingengedrag, politieke correctheid en angst voor het onbekende beheersen hun denken. Als de financiële industrie een voorbeeld neemt aan de superrijken, kan ze de impasse doorbreken. Menig rijkaard heeft zich al voorbereid op het einde van de euro en de Europese Unie. En de rijken verliezen nooit. Laten we daarom vooruitkijken naar een Europa zonder euro en EU, maar dat ons weleens een hele mooie toekomst zou kunnen brengen.
Eurofielen menen dat Europa het beste een kopie van de Verenigde Staten kan worden: politiek geïntegreerd en met een muntunie. Eurohaters denken dat we terug moeten naar de dagen van voor de Europese Unie, naar een herwaardering van de natiestaat en een terugkeer van de nationale munten. Voor beide visies valt wat te zeggen. Maar er is een derde weg waar je vreemd genoeg niemand over hoort: de gulden middenweg.
The US of E
Het idee van een Verenigde Staten van Europa ontmoet weinig enthousiasme bij de Europese burgers. Dat komt ook omdat veel mensen het moeilijk vinden zich de toekomst voor te stellen. Toen Nederlanders in 1999 werd gevraagd of ze behoefte hadden aan mobiele telefoons, riepen ze bijna allemaal ‘nee’. De technologiebedrijven trokken zich daar niets van aan en werkten verder aan hun plannen. Met als resultaat dat wij nu meer mobieltjes hebben dan welk ander volk ter wereld en daar over het algemeen heel gelukkig mee zijn. Maar de Verenigde Staten van Europa is geen mobieltje of gadget. Mensen zullen haar niet zo maar accepteren. Er kan natuurlijk draagvlak voor worden gecreëerd, bijvoorbeeld door het nageslacht de komende 100 jaar op school in te prenten dat de Verenigde Staten van Europa de juiste weg zijn. Er kan ook geweld worden gebruikt, zoals bij eerdere verenigingsoperaties in Europa, van Karel de Grote tot Napoleon. Maar hoewel de Europese politiek aan machtsgeile avonturiers allerminst een gebrek heeft, zie ik er voorlopig niet eentje uitgroeien tot het kaliber Napoleon.
De Verenigde Staten van Eenheidsworst 
Er is overigens iets raars met die Verenigde Staten van Europa. Het voorbeeld voor de Europese superstaat is – de naam zegt het al – de Verenigde Staten van Amerika: een sterke muntunie; een federale regering die het buitenlandse en monetaire beleid bepaald en onbegrensd staatsobligaties uitgeeft; open grenzen en vrij verkeer van personen, goederen en kapitaal. Maar de manier waarop dit volgens de voorstanders in Europa bewerkstelligd zou moeten worden is op zijn zachtst gezegd on-Amerikaans. Europa moet volgens hen verder integreren en op allerlei terreinen willen zij wet- en regelgeving harmoniseren. Er moet Europese belastingwetgeving komen, een Europees sociaal beleid, een Europees minimumloon en Europese arbeidsvoorwaarden. Wat de Europese federalisten willen is een Verenigde Staten van Eenheidsworst. Een soort van HEMA, maar dan om in te leven, waarin we allemaal tegelijk opstaan en naar bed gaan in dezelfde pyjama.
Dit heeft natuurlijk maar weinig met de realiteit van de Verenigde Staten te maken. Geen twee Amerikaanse staten zijn hetzelfde en een groot aantal beconcurreert elkaar op leven en dood. New York, Californië en Illinois hebben veel weg van de Europese welvaartsstaten: de belastingdruk is er hoog, de overheid is een belangrijke werkgever en de sociale zekerheid is er relatief goed. En de werkloosheid is er hoog en de economieën kwakkelen. Andere staten proberen daar de vruchten van te plukken en lokken bedrijven en inwoners met lage belastingtarieven. Tussen 1995 en 2010 is er 2.000 miljard dollar aan inkomen verhuisd van deze welvaartsstaten naar fiscaal aantrekkelijker staten als Arizona, Texas en het ooit zieltogende Nevada. Dan zijn er ook nog de zogeheten right to work states, als Wisconsin, Michigan en Georgia. Deze staten hebben de macht van de vakbonden aan banden hebben gelegd, met als doel werkgelegenheid te creëren en de economie te stimuleren. Zij trekken werknemers, bedrijven en investeerders aan uit de industriestaten in het Middenwesten, waar de vakbonden de economie al decennialang in een wurggreep houden.
De Verenigde Staten van Amerika zijn kortom gebaseerd op diversiteit en onderlinge concurrentie, niet op harmonisatie en economische en politieke integratie. Dit laat zich misschien nog wel het beste illustreren door Californië. Praktisch failliet en met een torenhoge overheidsschuld is Californië het Griekenland van de Amerikaanse statenunie. Maar hoor je iemand in Washington praten over een bail out? Omvallen, uithuilen en opnieuw beginnen, dat is wat Californië kan doen, volgens de andere staten. En dat is ook wel zo gezond.
We hebben het eerder gezien
Wat nu in de eurozone in het groot gebeurt is niets nieuws. Het gebeurde in de 19^e eeuw in het klein. Noord- en Zuid-Italië, tot op dat moment even rijk, werden verenigd in een muntunie en kregen de lire. Het zuiden verarmde vervolgens en het noorden werd rijker, net zoals het afgelopen decennium in Europa is gebeurd. Volgens de economen Jorge Braga de Macedo en Urho Lempinen bouwde Duitsland tussen 1999 en 2011 een handelsoverschot op met de andere EU-lidstaten (overwegend die in Zuid-Europa) van meer dan € 750 miljard.
Duitsland heeft dus veel voordeel aan de euro. En toch komt dit maar een beperkt deel van de Duitsers ten goede. Grote Duitse bedrijven kunnen in de eurozone gemakkelijker exporteren naar het zuiden, maar tegelijkertijd moet de zuidelijke schuldenberg door de Duitse belastingbetalers worden gefinancierd. En met die belastingbetalers gaat het niet zo best, ook dankzij het slechte Duitse pensioenstelsel: ‘oud en arm’ is de trend bij de Oosterburen. En als het ze geen fijne oude dag oplevert, hebben de Duitse kiezers aanmerkelijk minder behoefte de export te financieren. Duitse ondernemers beginnen nu ook te begrijpen dat de snelgroeiende Zuid-Europese haat jegens Noord-Europa in het algemeen en tegen Duitsland in het bijzonder, slecht is voor een duurzame sterke exportpositie. Zoals een Duitse grootindustrieel tegen mij zei: “Als de zuiderlingen Duitsland en Nederland gaan haten omdat onze politici ze pijnlijke saneringen opleggen, gaan ze straks ook Duitse en Nederlandse merken haten en kopen ze geen Duitse of Nederlandse producten meer.”
Daden en dromen
Duitse werkgevers willen einde euro, Nederlandse werkgevers dromen verder. Het is daarom geen toeval dat Duitse ondernemers in toenemende mate pleiten voor het ontbinden van de Eurozone. Onlangs is in Duitsland een nieuwe politieke partij opgericht die een referendum over de euro wil. De partij is opgericht met actieve steun van de werkgevers en zou wel eens heel groot kunnen worden. Oud-werkgeversvoorzitter Hans-Olaf Henkel stelt dat een muntunie van alleen noordelijke landen beter zou zijn voor het grootbedrijf in die landen. Stephan Werhahn, kleinzoon van Duitslands legendarische naoorlogse kanselier Konrad Adenauer, zegt dat een splitsing in de muntunie ook goed zou zijn voor het midden- en kleinbedrijf. Dit standpunt sluit aan bij de analyse van de Zwitserse bank UBS dat de euro voor de middenklasse, het midden- en kleinbedrijf en de arbeidersklasse tot zo’n 30% minder welvaart heeft geleid, terwijl de elite en multinationals fors profiteerden.
De tijd van ongebreideld welvaartsverschillen verder vergroten is echter voorbij. Het Zwitserse referendum dat de salarissen van bestuurders van multinationals aan banden legde, was pas het begin van de reset in het grootbedrijf en de economie. Globalisering verandert in slowbalisering, multinationals keren terug naar huis, omdat ze in het buitenland verliezen lijden (zie Ahold, Imtech en SNS Reaal) en ‘consumentisme op de pof’ verandert in de ‘economie van het genoeg’ of de ‘economie van het geluk’. Volgens de econoom Willem Buiter is Europa 25-40% overbanked. Linksom of rechtsom zal dit fenomeen worden aangepakt en de financiële industrie zal de komende jaren krimpen. De huidige ontslaggolf zal doorzetten. Maar de financiële industrie blijft van wezenlijk belang in de overgangsperiode naar ‘Kapitalisme 3.0’, waarbij het huidige wereldwijde bbp van 80 triljoen in 2060 verviervoudigd moet zijn tot 320 triljoen, wil er aan de behoeften en aspiraties van de groeiende wereldbevolking voldaan worden. Daarover straks meer.
Nog een tijdbom onder de euro
Penny wise and pound foolish. Met deze Engelse uitdrukking is de beslissing van de Europese ministers van Financiën om spaarders te laten opdraaien voor de redding van de Cypriotische banken het beste te omschrijven. Het is een schijnbaar goedkope oplossing die op termijn heel veel geld zal kosten. Spaargeld tot 100.000 euro wordt gegarandeerd op Cyprus, zoals overal in de EU, maar wie meer heeft, is een groot deel van dat geld kwijt. De Europese ministers roepen dat Cyprus een uniek geval is, maar geen spaarder natuurlijk die dat gelooft. Het signaal is duidelijk: wie wijs is, zet zijn geld niet op een Zuid-Europese bank. Deze beslissing brengt onherroepelijk een kapitaalvlucht op gang, allereerst uit Cyprus, dan uit de andere zuidelijke eurolanden die eveneens in de problemen verkeren en ten slotte uit de hele eurozone, want ook het Noorden raakt in de problemen. Het zijn natuurlijk niet alleen maar schimmige Russen die grote tegoeden aanhouden op Cyprus.
Stroomversnelling van verarming
Het gros van het geld is van lokale bedrijven, die binnenkort niet meer aan hun betalingsverplichtingen kunnen voldoen. De verwachting is dat de Cypriotische economie nu met 20 procent zal krimpen. Verschillende economen waarschuwen dat dit alleen is op te vangen door de munt te devalueren. Helaas voor de Cyprioten is dat de euro. De IJslanders die niet zo lang geleden ook in een precaire situatie belandden, devalueerden hun munt en vochten zich uit de crisis. Cyprus kent die uitweg (nog) niet. Met andere woorden: het reddingsplan dwingt Cyprus de eurozone te verlaten. Operatie succesvol, patiënt overleden. Maar ook andere Zuid-Europese banken zullen spaarders gaan verliezen. Die bankieren straks liever in Noord-Europa. Waarmee de verarming van Zuid-Europa alleen maar in een stroomversnelling komt.
Consumenten die hun spaargeld toch aan een Europese bank toevertrouwen, zullen bedragen boven een ton steeds vaker over rekeningen bij meerdere banken verspreiden. Want de garantieregeling is van toepassing per rekening per bank, niet per persoon. Maar zij zullen zich ook realiseren dat uiteindelijk de hele garantieregeling onder druk staat. Met name Duitsland wil niet dat Europa spaargeld garandeert en helaas zijn de meeste eurolanden niet draagkrachtig genoeg zelf borg te staan voor hun spaarders. Voor Cyprus kan de bankgarantie bovendien gegeven worden omdat er relatief veel grote spaarders zijn op het eiland. In landen zoals Spanje of Portugal zijn dat er veel minder. Als daar straks een soortgelijk beroep op spaarders wordt gedaan, zullen de kleintjes er eveneens aan moeten geloven. Resultaten behaald in het verleden, bieden geen garantie voor de toekomst. Aldus de kleine lettertjes in de bijsluiter van de eurozone. Wat nu in de eurozone in het groot gebeurt is een herhaling van wat in Italië in de 19^e eeuw in het klein gebeurde. Noord- en Zuid-Italië, tot op dat moment ongeveer even rijk, werden verenigd en kregen een munt, de lire: vervolgens werd het noorden rijker en verarmde het zuiden.
Het gedrocht muntunie
Op mijn recente lezingentournee in Noorwegen leerde Elisabeth Holvik, chief economist van Sparebank en eerder werkzaam op Wall Street, mij ook veel zinnigs over de gedrochten die muntunies kunnen zijn. Volgens haar zijn muntunies altijd tijdelijk, zoals ook de geschiedenis van de Scandinavische Muntunie (1873-1914) leert. “Ook die mislukte uiteindelijk wegens onoverbrugbare cultuurverschillen”, stelt Holvik. Waarom Brussel dan toch zo krampachtig vasthoudt aan de euro? Holvik: “Europese politici zijn verliefd op de euro . En als anderen zeggen dat je geliefde geen goede partij voor je is, ga je hem juist verdedigen. Daarom moet je als ouder de foute geliefde van je dochter niet afkatten, maar de hemel in prijzen. Anders dumpt ze hem nooit. Ze zullen alles doen wat in hun vermogen ligt om de muntunie te redden, omdat ze het gezichtsverlies niet aan kunnen. Maar dit voortmodderen leidt nooit tot een structurele oplossing van de verschillende problemen in de verschillende regio’s binnen de eurozone.” De Scandinavische landen werken sinds de mislukking van de Scandinavische Muntunie prima economisch samen en vormen samen de negende economie ter wereld. Sadder and wiser.
Vier muntunies en een waardenunie
Tot 1492 kenden we in de wereld het Schildpadkapitalisme. De circa 500 miljoen mensen in de wereld waren overwegend arm en leefden in agrarische samenlevingen. Het wereldwijde bbp was niet meer dan $ 500 miljoen. In 1492 veranderde dat: we kregen kolonialisme, globalisering en multinationals en we leerden hoe we van geld meer geld kunnen maken. De wereldbevolking groeide tijdens dit Erectiekapitalisme naar 7 miljard, het bbp steeg naar $ 80 triljoen. De financiële industrie speelde in deze transitie een cruciale rol. Zonder de financiële industrie was de mensheid niet in de huidige fantastische economische conditie gekomen. Zonder de financiële industrie was Europa, rond 1492 nog een backwater, niet zo cruciaal geworden in de wereld. De heldendaden van de branche zijn awesome en dat mag ook weleens gezegd. De branche moet zich nu uit een vertrouwenscrisis vechten en dat kan prima.
Nu gaan we de periode van het Biokapitalisme in, waarin kleinschalige verbanden, duurzaam en relevantie de sleutelwoorden zijn. De financiële industrie moet zich opnieuw uitvinden om aansluiting te vinden bij de samenleving. Te lang heeft ze de euro te vuur en te zwaard verdedigd. Het is tijd voor een catharsis en de sector moet thought leadership tonen: ze moet denken voorbij de eigen deelbelangen. Naar de tekentafel dus en ontwerp een nieuw financieel Europa! Maar wel een zonder de euro. De superrijken hebben de munt al lang opgegeven, dus waarom zou de iets minder bemiddelde burger dat ook niet doen?
Biokapitalisme
George Soros, een van ’s werelds rijkste beleggers en zelf zonder spaargeld in euro’s, verwacht dat de zuidelijke landen de euro zullen ondermijnen, omdat zij het meest lijden onder het keurslijf van economische hervormingen. Dat zou goed kunnen. Toen ik onlangs voor werkgevers in Milaan optrad, hoorde ik dat ze blij zouden zijn met het einde van de euro. Veel Italiaanse jongeren vinden hetzelfde. Ook in andere zuidelijke landen brokkelt de steun voor de euro rap af en onder druk van het bezuinigingsfetisjisme gebeurt hetzelfde in het noorden. Ik denk dat Europa heel goed in vier muntunies opgedeeld kan worden: een in de Britse invloedssfeer, een in het zuiden, een in het oosten en een in het noorden. Elke muntunie bundelt dan de krachten van cultureel vergelijkbare landen. Nederland kan dan verder met Duitsland, Noord-Italië, Scandinavië, Oostenrijk en Vlaanderen in de Hanze Unie. De nieuwe munt kan de SuperMark zijn. Is het afschaffen van de euro duur? Nee, want bijna al het geld dat we nu gebruiken is giraal en in de IT-industrie hoor ik dat giraal geld vervangen snel en goedkoop kan. Maar met alleen de munt veranderen zijn we er niet. Ook de Europese schuldenberg moet gesaneerd en dit zal menig bank de kop kosten: aflossen, wegstrepen, uithuilen en opnieuw beginnen, net als Californië.
Die vier muntunies moeten wel samenwerken. Om maar iets te noemen: de Arabische Lente is verworden tot een Arabische Winter en op energiegebied is het Midden-Oosten binnenkort uitgespeeld: daardoor zwellen de ongewenste migratiestromen naar Europa alleen maar aan. De poreuze zuidgrenzen moeten we gezamenlijk beschermen. Maar samenwerken en wetten en regels harmoniseren kan prima zonder Europese superstaat. Heel Europa voerde in de 19^e eeuw de pensioenleeftijd van 65 jaar in, die de Duitse kanselier Bismarck introduceerde, because it made sense. De nieuwe samenwerking coördineren we niet meer vanuit Brussel. Die stad is te beladen geworden. Wenen lijkt mij persoonlijk de meest geschikte ontmoetingsplek. Centraal gelegen en zowel geografisch als cultureel op de grens van Oost, West, Noord en Zuid.
Impopulair Europa
De impopulaire Europese instituties laten we ontmanteld achter in Brussel. De vier muntunies moeten samen een Westerse Waardenunie vormen, waarin ook voor de Verenigde Staten en Canada plek is. We moeten straks niet alleen een mooi trans-Atlantisch vrijhandelsverdrag sluiten, maar ook samen de Westerse waarden, die zovelen in de wereld bewonderen en benijden, vol trots herdefiniëren en uitdragen. Denk aan vrijheid van meningsuiting, gelijke behandeling van man en vrouw, homo en hetero, etc… Driekwart van de planeet gruwelt van deze vrijheid om jezelf te zijn. Maar dit is wel wat Europa en Noord-Amerika heeft gemaakt tot een waardevolle plek, waar mensen gelukkiger zijn dan elders.
Misschien wel de belangrijkste reden waarom we het aan beide zijden van de Atlantische oceaan economisch zo goed met elkaar kunnen vinden, is dat we dezelfde waarden delen. We geloven in kapitalisme met een democratisch en sociaal gezicht, waarin werknemers niet worden uitgebuit en waarin verantwoord wordt omgegaan met de natuur. Waar we uiteindelijk naartoe moeten is een soort Verenigde Staten van het Westen: een stevig verankerde samenwerking op alle terreinen waar dit voordeel biedt, en gebaseerd op de waarden die ons hebben gemaakt tot wie we zijn, waar we onze welvaart aan te danken hebben en die ons gelukkig maken. Door ‘thought leadership’ te tonen en de leiding te nemen in de vernieuwing van Europa kan de financiële industrie het vertrouwen van de burgers herwinnen. Er moet natuurlijk meer gebeuren, de verarmde middenklasse moet versterkt worden en de belastingontwijking die nu op grote schaal plaatsvindt moet worden aangepakt. Daarover meer in een ander essay. Nu aan de slag en moedig voorwaarts!
 De auteur van dit artikel,  trendwatcher Adjiedj Bakas is spreker en auteur, onder andere van het boek ‘De Staat van Morgen’. www.bakas.nl